EPOKA MODERNE, FEJA ISLAME, SHQIPTARËT DHE NACIONALIZMI OSMANO-SHQIPTAR Epoka moderniste kishte tronditur edhe Orientin me revolucionin borgjez –francez (1789) me rënien e Basties, idetë iluministe prekën edhe Orientin si dhe Perandorinë Islame Osmane, ku vetë Perandoria do të fillojë të marrë modele krahasuese dhe imituese me ato të filozofëve francezë dhe anglezë. Organizatat e ndryshme perëndimore hynë në trupin e popullit Islam Osman i cili kishte kohë që kishte zbarkuar në tërë Ballkanin, por telashet kishin filluar dhe po zmadhoheshin dita-ditës. Në atë kohë në Kosovë dhe Shqipëri administrata Osmane kishte vendosur pashallëqet me në krye pashallarët të cilët dirigjoheshin nga Porta e Lartë. Në shek. XVIII-të dolën në pah familje të fuqishme ku ato me kohë filluan të shfaqnin prirje për pavarësi nga pushteti qëndror Osman. Në Prizren njihej familja e Rrotullarëve, kurse në Pejë ajo e Begollajvë e cila qeveriste një pjesë të madhe të vilajetit të Kosovës. Ndërsa në Shqipëri njihet pashallëku i Mehmet Pashë Bushatit në Shkodër (1757), poashtu pashallëku i Janinës më në krye me Ali Pashë Tepelenën (1787-1822), kurse viti 1831 simbolizon shembjen e pashallëqeve shqiptare. Pas kësaj shembje kemi kryengritjet shqiptare në Ballkan nga pakënaqësitë e ndryshme ekonomike si dhe idetë e reja nacionaliste Osmane me politika të reformuara të cilat kishin marrë model vendet evropiane duke e lënë fenë Islame dhe drejtësitë e parimeve hyjnore që ajo i kishte kalitur me shekuj në aspektin e mbajtjes së fronit perandorak me baza të shëndosha dhe me fitore e çlirime të mëdha në tri kontinente, siç ishin: Azia, Afrika dhe Evropa, në mënyrë të specifikuara Ballkani dhe më konkretisht trojet shqiptare të cilat kishin pasur privilegje të larta në Perandorinë Osmane deri në instancat më të larta perandorake. Reformat e Tanzimatit të cilat u bënë me 3 nëntor 1839 në pallatin veror të trëndafilave ( Gjylhane ) u lexua dekreti perandorak I cili njihte tre pika kryesore: 1. Garantonte paprekshmërinë e jetës, nderit dhe pasurisë për të gjithë shtetasit pa dallim feje, 2. Mbledhja e taksave nga administrate shtetërore dhe heqja e sistemit të sipërmarrjes së taksave, 3. Induadrimi i shërbimit të rregullt ushtarak dhe shkurtimi i afatit të këtij shërbimi. Shërbimi i rregullt do të zgjatej në 4-5 vjet, kurse ai reservist 7 vjet., por përsëri do të kishte pakënaqësira nga këto reforma të cilat mund të them lirisht që ishin një model imitues i reformave nacionaliste evropiane dhe jo një origjinalitet i prodhuar nga vetë muslimanët.e Perandorisë Osmane. Shqiptarët e ndanë këtë trazirë dhe boshllëk me aleatët e tyre të natyrshëm dhe vëllezërit e tyre në fe, osmanlinjtë, ku ¾ po ti pyesje: çfarë jeni ju?, do të përgjigjëshin: myslimanë, elhamdulilah! ( shyqyr Zotit ), sipas Eqrem Bej Vlorës në librin e studiueses së madhe, Nathalie Clayer. Nuk duhet të harrojmë rolin e madh të dijetarëve shqiptarë të periudhës moderniste, si fjala vjen në poezi dhe prozë, vlen të përmenden prozatorët turq më prejardhje shqiptare si: Ajazi, Lutfi Pasha, Koçi Beu. Vlen të përmenden letrarët e mëdhenjë të shek. XVIII-të-XIX-të të quajtur ndryshe bejtexhinjë si p.sh.: Nazim Frakulla, i cili bëri fjalori turqisht-shqip që përmban të parin tekst leksikografik të shkruar toskërisht, veprat e Muhamet Çamit në Çamëri, “ Vehbija “ e Tahir efendi Boshnjakut, dokumenti më i vjetër i shqipes së Kosovës i shkruar me alfabetin arabo-turk. I njohur ishte edhe “ Mevludi “ i Hafiz Ali Ulqinakut ( 1853-1913 ), teksti i parë në të folurën e Ulqinit. Veprat e Rexhep Vokës janë ndër veprat e para të shkruara në trojet shqiptare të Maqedonisë, gjegjësisht në të folurën e asaj treve. Për vlerën e shkrimeve shqipe me alfabet arab, për fillim, mjafton të përmendim mendimin e Osman Myderrizit, i cili thotë: “ Pavarësisht nga shkronjat e nga fjalët e huaja të kulturës, tekstet shqipe me alfabetin arab jane tekste të vjetra shqip. Pa njohur e pa studiuar mirë këto tekste, as historia e letërsisë shqipe nuk mund të shkruhet, e as historia e zhvillimit të gjuhës së shkruar nuk mund të kuptohet “. Vlen të përmendet figura e njohur dhe patriotike shqiptare e cila bëri “ bum ” në tërë Perandorinë Osmane, i njohur si: Hoxhë Hasan Tahsini ( 1812-1881 ), nuk ishte vetëm fetar apo teolog, por ishte edhe psikolog, sociolog, pedagog dhe ishte më i pari astronom në tërë Perandorinë Osmane…Nuk ishte vetëm atdhetar, por ishte edhe dijetar, mendimtar, përkthyes, poet, shkrimtar, letrar…Ishte një iluminist enciklopedist…! Ishte ndër të parët që hartoi një alfabet të veçant për gjuhën shqipe…Ishte ndër të parët, nga nismëtarët, për themelimin e Shoqërisë Kulturore Shqiptare të Stambollit (1879)… Ishte nga të parët në themelimin e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881)… Vëllezërit Frashëri, Abdyli, Mehmeti, Tosumi, Kasemi, Naimi, Samiu, si edhe atdhetarët të tjerë, J. Vreto, K. Kristoforidhi, K. Hoxhi etj. ishin jo vetëm nxënësit e tij, plotë besnikëri, por edhe bashkëpuntorë kryesor… Themeloi Universitetin Modern të Stambollit, ku ishte edhe profesor i psikologjisë dhe Rektor i parë i këtij Universiteti. Këta myslimanë brilant të kohës moderne, të iluminizmit, lanë vepra dhe gjurmë të mëdha në historiografinë shqiptare dhe atë Islamo-arabo-turke, duke përfshirë këtu edhe Haxhi Myderriz Ymer Prizreni (1820-1887), Mulla Haxhi Zeka (1836-1902) Hafiz Ibrahim Dalliun (1878-1951 ), Hafiz Ali Korçën ( 1873-1956 ), Mehmet Akif Pejani – Ersoji ( 1873-1936 ), Hoxhë Kadri Prishtina ( 1878-1925 ) e shumë të tjerë. Por kohërat po ndryshonin ashtu sikur Perandoria Osmane së bashku me shqiptarët po gëlltiste nacionalizmin e tejskajshëm i cili vinte si pasojë e lënies së dijes Islame dhe pasimit të bestytnive nacionaliste me frymë të Marksit, Engelsit dhe Leninit si dhe Darvinit me teoritë e tij të dështuara. Andaj pasojat po afroheshin dita ditës, derisa pjella masone i solli në vatër argatët e saj. Përgatiti : ARBËR BERISHA/ Autori vijon Studimet Postdiplomike Master Histori Koha e Re Universiteti Prishtinës/